O kominkach, piecach, dymieniu, sadzy, paleniu, węglu i zapałkach w 1890 roku

Tekst pochodzi z książki „W I E D Z A. WYTŁUMACZENIE ZJAWISK CODZIENNYCH PRZEZ Brewer’ a i Mcigno.

Wydanie dopełnione przez Henryka de Parville i ozdobione liczne mi rysunkami”

Warszawa, 1890 r.

Dlaczego kominki o szerokiem ognisku najczęściej dymią?

Dlatego, że gdy otwór przepuszczający powietrze jest szeroki, a masa odnawiającego się powietrza pozostaje ta sama, to wtedy szybkość ciągu się zmniejsza i nie może unieść z sobą gazów ze spalenia powstałych; dlatego, że zimne powietrze przechodzi bezpośrednio tuż po nad ogniem w podnoszącym się słupie i oziębia temperaturę. Jeżeli i kanał kominowy jest szeroki, to może nastąpić prąd powietrza przeciwny, cofający dym na powrót. Ażeby temu zaradzić, trzeba ścieśnić ognisko.

Dlaczego nie raz dymi się w pokoju, gdy się jednocześnie w dwóch piecach pali?

Bo większy ogień odciąga powietrze od ognia słabszego i dym tego ostatniego rozchodzi się po pokoju. W duzych pokojach i w dobrze urządzonych paleniskach niema tej niedogodności.

Dlaczego często się dymi, skoro otworzymy drzwi, łączące dwa sąsiednie pokoje?

Ponieważ otwierając drzwi, tworzymy rodzaj próżni, wciągającej powietrze z jednego pokoju w którym się pali, do drugiego również z zapalonym w piecu ogniem. Aby zabezpieczyć się od dymienia, trzeba zasilać każde z ognisk powietrzem oddzielnem z zewnątrz, sprowadzając je najlepiej kanałami umieszczonemi pod podłogą.

Dlaczego kominki w domach wiejskich pobudowanych w dolinie najczęściej dymią?

Ponieważ wiatr, obijając się o otaczające pagórki, wpada do kominów i ciąg w nich powstrzymuje.

Do czego służą dymniki na kominach, kaptury i rury zgięte w kształcie litery T? 

Do powstrzymania wpadającego wiatru, pozostawiając dla dymu ujście otworem z przeciwnej strony wiatru.

Jaką szkodę wyrządza wiatr wpadając gwałtownie w komin?

1) Powstrzymuje uchodzenie dymu; 2) Wprowadza do komina zimne powietrze, wypychające dym na dół do pokoju.

Dlaczego kominki nieraz dymią, gdy ognisko i drzwi umieszczone są w pokoju na przeciwległych ścianach?

Bo otwierając lub zamykając drzwi wytwarza się prądy, wciągające ciepłe powietrze z komina do pokoju.

Dlaczego, dmuchając na rozżarzone węgle drzewne, podnosimy nieraz masę białego pyłu?

Dmuchanie oddziela z węgli prochy nie palne mineralne, tworzące popiół. Temi częściami niepalnemi są: potas, soda, wapno, magnezya, aluminium (glin), tlenki żelaza i manganezu; oprócz tego niektóre kwasy mineralne, jak: kwas węglowy, fosforyczny, siarczany i krzemny. Znajdują się tu również chlorki potasu, sodu, wapna i magnezyi.

Dlaczego komin długo niewycierany dymi?

Nagromadzone sadze powiększają tarcie słupa powietrza wznoszącego się w górę, powstrzymują jego uchodzenie i ciąg zmniejszają.

Dlaczego komin popsuty dymi?

Ponieważ 1)oderwane cegły swemi szczerbami utrudniają wznoszenie się dymu; 2) prądy powietrza, przeciskające się szczelinami komina, oziębiają i powstrzymują slup ogrzanego powietrza które zamiast iść w górę, opada wraz dymem.

Dlaczego prawie wszystkie piece dymią w czasie burzy lub zawieruchy? 

Bo działanie wiatru tamuje prąd ciepłego powietrza i cofa dym. Zwykły wiatr nie cofnie dymu. wychodzącego z szybkością dwóch metrów na sekundę.

Skąd pochodzi w pokojach nieprzyjemna woń sadzy lub dymu podczas lata?

Powietrze z komina zimniejsze aniżeli w pokoju opada na dół i sprowadza nieprzyjemny zapach dymu i sadzy.

W jaki sposób kowale zapalali dawniej zapałki?

Kładli oni na kowadle gwóźdź z miękkiego żelaza i uderzali w niego młotkiem; koniec gwoździa się
rozgrzewał i zapalał nasiarkowany patyczek.

W Jaki sposób ogrzewają się domy ciepłem powietrzem?

Pali się w kaloryferze umieszczonym w piwnicy lub w piętrach dolnych, ogień ogrzewa powietrze napełniające komorę kaloryferu, które następnie rozchodzi się kanałami i otworami do pokojów. Powietrze wchodzi osobnym kanałem z zewnątrz do komory, wśród której przeprowadzone są rury z dymem. Tym sposobem doskonale użytkuje się z opału, gdyż ciepło, uchodzące zwykle bezpożytecznie z dymem, tutaj wraz z ogniskiem służy do ogrzewania powietrza.

Dlaczego piec pęka, będąc zbyt silnie napalonym? 

Bo się rozszerza pod wpływem gorąca i jego różne części naciskają na siebie. Przy zmianie temperatury, wilgoci lub suszy, niektóre meble również paczą się i pękają. W wilgoci drzewo pęcznieje, przeciwnie podczas suszy kurczy się.

Czy powietrze jest złym czy dobrym przewodnikiem ciepła?

Powietrze jest złym przewodnikiem ciepła.

W jaki sposób piece ogrzewają pokój?

Najbliżej ogniska leżące powietrze ogrzewa się i płynie do góry, zimne powietrze opada, ogrzewa się i znowu się podnosi; ruch ten trwa dopóty, dopóki wszystko powietrze w pokoju się nie ogrzeje.

Co to jest promieniowanie ciepła?

Widzieliśmy, że ciepło rozchodzi się w ciałach od jednej cząsteczki do drugiej; ale może się ono rozchodzić i na zewnątrz ciał, na wielką odległość od swego ogniska. To uchodzące ciepło z ciał nazywa się ciepłem promienistem. Widzimy je w cieple słonecznem, przychodzącem do nas z odległości 20 milionów mil polskich. Powietrze, jak to pierwszy wykazał Scheele nic nie oddziaływa na tak wielką odległość. Mariotte dowiódł, że ciepło ciemne promieniuje jak światło. Cieplik przebiega przestrzenie z wielką szybkością, na równi ze światłem ciał niebieskich, i to bez zatrzymania się i bez ogrzewania tych przestrzeni, prawie jak światło przechodzi przez szybę szklaną.

Dlaczego piec okopcony daleko więcej grzeje niż piec z białych porcelanowych kafli?

Gdyż kopeć znacznie powiększa siłę promieniowania powierzchni; jezeli siła promieniowania białego, gładkiego pieca będzie 12 lub 15, to mała warstewka kopcia może podnieść tę silę do cyfry 100. Dla tej samej przyczyny, gdy oczernimy rudą ołowianą (minią) żelazne rury od pieca, cieplej będzie w pokoju.

Co nazywamy paleniem?

Palenie (kombustya), ogólnie mówiąc, jest to związek chemiczny, przy którym wywiązuje się ciepło i światlo. Pospolicie paleniem czyli kombustyą nazywają połączenie się jakiego ciała z tlenem (kwasorodem) powietrza; jest to utlenianie z wyswobodzeniem ciepła i światła.

Jak się wywołuje i jak się dokonywa palenie?

Palenie wywołuje się podnosząc z początku temperaturę ciała palnego lub podkładl1jąc pod nie ogień, za pomocą zapałki albo czegoś podobnego, poczem ciało samo się pali. Pod wpływem podniesionej temperatury, pierwil1stki palne, to jest węgiel i wodór, łączą się z tlenem i palenie trwa dopóty, dopóki starczy opału.

Jakie są główne pozostałości po spaleniu?

Woda albo para wytworzona z połączenia wodoru z tlenem, kwas węglowy i tlenek węgla; pierwszy gaz pochodzi z zupełnego, drugi z niezupełnego utlenienia się węgla; nakoniec pozostaje popiół, pochodzący z drobnych części mineralnych drzewa albo węgla kamiennego.

Dlaczego ogień z długo palącego się węgla kamiennego przybiera barwę czerwoną?

Jest czerwony, ponieważ cała masa węgla rozżarza się a jego połączenie z tlenem staje się silne i wydaje światło. Jeżeli temperatura jeszcze się podwyższy, ciało przybiera kolor czerwono-biały. Zresztą barwa i blask zmieniają się wraz ze stopniem gorąca.

Dlaczego węgiel kamienny, wyrzucający płomienie, spala się prędzej niż węgiel wydający tylko żar czerwony?

Z przyczyny którąśmy wyżej powiedzieli, że traci naraz i wodór i węgiel.

Dlaczego więcej jest dymu w czasie zapalania niż wtedy, gdy węgle są już rozżarzone? 

Ponieważ z początku temperatura nie jest dość wysoka, nie wszystkie więc lotne wywiązujące się materye mogą połączyć się z tlenem i spalić dym wynika z niedokładnego spalenia i jest mieszaniną wody, pary, okruszyn węgla i t. p., które się nie spaliły.

Dlaczego rozpalamy ogień zawsze od dołu?

Dlatego, aby wznoszący się w górę płomień mógł ogrzać całe paliwo.

Dlaczego płomień wznosi się zawsze do góry?

Ponieważ składa się z gazów palnych, lżejszych od powietrza. bądź to samych przez się jak wodór, bądź też w skutek bardzo wysokiej ich temperatury.

Dlaczego drzewo suche lepiej się pali aniżeli mokre?

Ponieważ w drzewie suchem niema już wody do zamieniania w parę; przeciwnie, w jego porach znajduje się suche powietrze, podsycające palenie.

Skąd pochodzi niebieskawy płomyk, zjawiający się często na powierzchni ognia z węgli kamiennych?

Niedokładne palenie w niższych warstwach wytwarza tlenek węgla, uchodzący do górnych warstw; tam pali się on niebieskawym płomykiem, zamieniając się w kwas węglowy czyli ostatni stan spalonego węgla.

Co to jest “brasero” i jaka niedogodność tego rodzaju ogrzewania?

Brasero (fajerka), to piec bez rury kominowej, tygiel, w którym nn wolnem powietrzu pali się węgiel drzewny. Palenie wywiązuje w pokoju kwas węglowy szkodliwy dla oddychania i tlenek węgla, który jest trucizną jedną z najsilniejszych: poraża ona kulki krwi. To też jeżeli się powietrze nie odnawia, uduszenie prędko następuje; w każdym razie ten rodzaj ogrzewania truje powoli, nieznacznie i sprowadza straszliwe zakłócenie w naszym organizmie.

Co nazywamy piecem ruchomym?

Jest to piec z krótką rurą, wprowadzoną w kominek i na kółkach, tak że go można przesunąć z jednego pokoju do drugiego. Pali się w nim koks albo antracyt (naturalny, kopalny węgiel). Z powodu małego ciągu, palenie odbywa się tu nader powoli; to też można w tym piecu palić dzień i noc, nakładając dwa razy tylko na dobę koksu a raz antracytu. Jest to przyrząd bardzo ekonomiczny i bardzo wygodny, na nieszczęście i bardzo niebezpieczny. Wolne palenie wytwarza tlenek węgla; gaz ten, z powodu złego ciągu, rozchodzi się po pokoju. Skutek jest tern gorszy, że rozgrzany piec rozprasza powietrze na około siebie i niweczy nieraz pęd gazów do kominka. Górna na koniec część pieca nieszczelnie się zamyka i przepuszcza tędy także trujące gazy. Podobne piece nigdy nie powinny byc umieszczane w pokojach sypialnych; znośne są one zaledwie w przedpokojach i tam gdzie powietrze często się odświeża. Piece ruchome były przyczyną licznych wypadków; zmniejszono trochę ich niebezpieczeństwo, zamykając otwory od kominków żelaznemi zasuwami, ale gazy zawsze stamtąd rozchodzić się mogą.

Dlaczego ogień żarzy się więcej w zimie niż w lecie?

Ponieważ ciąg powietrza bywa wtedy silniejszy i utlenianie opału odbywa się szybciej, kiedy powietrze jest zimniejsze i gęstsze.

Dlaczego ciąg w kominie jest większy, gdy powietrze zimne i gęstsze?

Ponieważ większa wtedy różnica pomiędzy ciężarem powietrza ciepłego, unoszącego się w górę, a ciężarem słupa powietrza zimnego; to ostatnie wypycha silniej i szybciej ciepłe powietrze do góry, przez dolny otwór komina.

Z jakiego powodu ogień słabiej się pali w górach?

Ponieważ na wysokich górach powietrze jest rzadsze; różnica ciśnienia pomiędzy rozrzedzonem naturalnie powietrzem a rozrzedzonem przez ciepło ogniska jest niewielka i ciąg wtedy mniejszy.

Dlaczego ogień trudniej się zapala w kominku, kiedy barometr nisko stoi?

Ponieważ różnica ciśnienia, stanowiąca o dobrym ciągu, jest wtedy tak mała jak na wysokiej górze.

Dlaczego ogień słabiej się pali w czasie odwilży niż w czasie mrozu?

Ponieważ w czasie odwilży powietrze nasycone jest wilgocią i część ciepła musi być zużytą na przejście tej wilgoci w parę, kosztem palenia; przytem powietrze wilgotne jest rzadsze od suchego.

Dlaczego, obniżając nieco zasuwę od kominka, rozniecamy ogień?

Ponieważ ruchoma zasuwa, mniej lub więcej przymknięta, ścieśnia przejście powietrza, które wtedy szybciej musi się tym małym otworem przeciskać, rozżarzając ogień, jakbyśmy dmuchali na niego.

Dlaczego palenie w piecu odbywa się prędzej niż na kominku?

Dlatego, że otwór przez który powietrze dostaje się do ogniska jest mniejszy; piec to jakby kominek z przymkniętą zasuwą.

Skąd pochodzi czasami huczenie w piecu?

Od szybkiego wpadania powietrza do pieca. Prądy powietrza wpadają wtedy gwałtownie przez szpary drzwiczek od pieca i popielnika, następuje drganie i huk. Im większy ciąg, tem większe huczenie. Można je zmniejszyć albo całkiem usunąć, otwierając na rozcież drzwiczki.

Dlaczego pokrycie ognia popiołem długo żar zachowuje?

Popiół wstrzymuje nieco przypływ powietrza, ale go zupełnie nie usuwa; powietrze wolno dochodzi i palenie aię podsyca.

Co lepiej od wody gasi ogień?

Kwiat siarki rzucony na ogień wytwarza gaz, kwas siarkowy, niesprzyjający paleniu; gaz ten wypycha powietrze i tłumi ogień. Spostrzegłszy, że się sadze zapaliły w kominie, rozkłada się na trzonie kominkowym trochę żarzących się węgli i rozrzuca się równo na nie trzy albo cztery garście siarki w proszku. Następnie zasłania się szybko otwór kominkowy płachtą dobrze zmaczaną w wodzie i, naciągnąwszy ją silnie, obtyka się wszystkie szpary u góry i po bokach. Siarczyk węgla gasi ogień prędzej jeszcze od siarki, poniewaz zapala się łatwo, wytwarzając gaz składający się z dwóch ‘trzecich części kwasu siarkowego i jednej trzeciej kwasu węglowego, obu nadzwyczaj paleniu nieodpowiednich. Sto gramów siarczyku węgla, w cenie zaledwie 10 kop., wystarczy do szybkiego zagaszenia ognia w kominie.

Dlaczego gasnący ogień z węgli podsyca się, skoro oczyścimy ruszta i trzon ogniska?

Dlatego, że miał i popiół utrudniały przedtem przypływ powietrza.

Dlaczego gasnące węgle na nowo się rozpalają, gdy je poruszymy?

Ponieważ pogrzebaczem dajemy powietrzu przystęp do środka ognia. Nie nalety poruszać zapalonego koksu, gdyż zimne powietrze obniża temperaturę i ogień może zagasnąć.

Co to są sadze?

Jest to osad, który pozostawia na ścianach komina dym z węgli lub z drzewa. Sadze są barwy czarnej, nieprzyjemnego zapachu, smaku gorzkiego; składają się głównie z węgla, smoły, olejku empyreumatycznego, kwasu octowego i t. p.

Co to jest dym?

Jest to mieszanina pary wodnej, gazu i cząsteczek węgla lub innych nie spalonych materyj, porwanych pędem powietrza w górę.

Dlaczego dym unosi się w górę?

Ponieważ ta mieszanina pary wodnej, ogrzanego powietrza i drobnych, stałych cząsteczek, lżejszą jest od otaczającego powietrza. Ale w miarę jak się mieszanina oziębia, dym osadza w kominie cząstki stałe i tworzą się sadze.

Z jakiego powodu niektóre kominki dymią?

 Zdarza się nieraz. że prądy zewnętrznego powietrza i wiatr, przechodząc przez górny otwór komina niejako go zatykają i nie dozwalają wyjść gorącemu dymowi; dym wtedy zwraca się na powrót w komin i wpada do pokoju; kiedy kilka kanalów przeprowadzono do jednego komina dym wtedy z jednego albo kilku z nich, może zamknąć otwory innych i zatamować wolne przejście. Kiedy nie ma dostatecznego ciągu, powietrze ciepłe i dym tłoczą się w kominie  i muszą wychodzić dolem; ciąg się nie tworzy, kiedy pokój szczelnie jest zamknięty, a powietrze nie może wchodzić przez szpary drzwi i okien. Atmosfera w pokoju rozrzedza się i ciśnienie następuje wtedy od zewnątrz.

Dlaczego budują się kominy wystające ponad dachy?

Gdyby otwory kominowe równe były z dachami, najmniejszy wtedy wiatr wpychałby dym do pokojów.

Dlaczego ogień się lepiej pali, gdy komin wysoki?

Ciąg powietrza stoi w stosunku pierwiastku kwadratowego z wysokości komina. Zależy on od wysokości słupa cieplego powietrza i różnicy między temperaturą powietrza w kanale komina a temperaturą zewnętrznej atmosfery. Dlatego to piece i kominki wyższych pięter domu gorzej ciągną od pieców w niższych piętrach. W domach na wsi nieraz potrzeba podwyższać murowane kominy, za pomocą rur blaszanych.

W jakich rurach ciąg powietrza jest silniejszy?

Ciąg większy jest w rurach blaszanych i z lanego żelaza niż w ceglanych lub kamiennych. Rury żelazne i blaszane rozgrzewają się prędzej lub przybierają szybciej temperaturę wstępującego powietrza. W kanałach ceglanych ciepłe powietrze musi wprzód je rozgrzać zanim ciąg się utworzy.