Kafle heraldyczne ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach – 1984 r.
Anna Korycka
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 13, 143-162, 1984
Wśród znajdującego się w Muzeum Narodowym w Kielcach dużego zbioru kafli średniowiecznych i nowożytnych pewna ilość posiada ornamentykę opartą na przedstawieniach heraldycznych. Kafle te, nie licząc fragmentarycznych prezentacji (1), nie były dotychczas szczegółowiej omawiane, podjęta zostaje tu próba opracowania wspomnianej grupy eksponatów. Przedstawienia herbów są bardzo popularne na różnego rodzaju zabytkach architektury oraz ich wewnętrznego wystroju, np. na nagrobkach, przedmiotach codziennego użytku, portretach, wyrobach złotniczych, ceramicznych, a także i na kaflach. Z początkiem wieku XX powstało kilka niewielkich opracowań kafli herbowych, m.in. G. Worobjew omówił kilka egzemplarzy znajdujących się na ścianach kościoła w Gąbinie (2). Adam Chmiel (3) pisząc o kaflach znalezionych w Oświęcimiu część pracy poświęcił kaflom herbowym . Ten sam zbiór omówił też Franciszek Piekosiński, dając krótką analizę motywów heraldycznych kafli oświęcimskich (4). Do ważniejszych należy praca Mariana Gumowskiego, w której autor omawia kilka kafli heraldycznych (5). Są to kafle z herbami Łodzia, Poronią, Brochwicz, kafel z Orłem Polskim i inne. Maria Piątkiewicz–Dereniowa wspomina o nich w swojej pracy o kaflach pochodzących z pieców królewskich (6). Poza wyżej wymienionymi pracami, w których motywom heraldycznym poświęcono nieco więcej uwagi, stwierdzić należy, iż w przeważającej większości opracowań nie m a o nich mowy. Muzeum Narodowe w Kielcach uzyskało powyższy zbiór kafli podczas badań wykopaliskowych prowadzonych na teren ie byłego zam ku w Pińczowie w latach 1960— 1962, pod kierunkiem prof. dr. hab. Adama Miłobędzkiego. W okresie od 1962 do 1965 roku przeprowadzono też badania w Bodzentynie pod kierunkiem dr M arii Brykowskiej i dodatkowe badania pod kierunkiem mgr Anny Wentkowskiej w roku 1969 (7). Wśród uzyskanego materiału na uwagę zasługuje 17 rodzajów przedstawień heraldycznych, z których wiele powtarza się wielokrotnie na innych egzemplarzach. Ponieważ grupa ta nie była dotychczas opracowana, dobry stan zachowania i niezły poziom artystyczny wskazują, że warta jest choćby krótkiego omówienia.
Zarówno zamek Oleśnickich w Pińczowie, jak i zamek biskupów krakowskich w Bodzentynie ulegały przebudowom i rozbudowom. Rezydencja pińczowska najokazalszą form ę osiągnęła dzięki kardynałowi Zbigniewowi Oleśnickiemu, który po zburzeniu wcześniejszego zamku przystąpił do budowy nowego założonego na regularnym planie; budowę prowadzono w latach 1425— 1455. O w spaniałości rozbudowanej w XVII wieku rezydencji świadczą zachowane relikty oraz dwie ryciny Eryka Dahlberga z drugiej połowy XVII w. Zamek w Bodzentynie, wzniesiony w XIV wieku przez biskupa Floriana z Mokrska, był także kilkakrotnie rozbudowywany w wiekach XV—XVII. Być może XV-wieczna rozbudowa to kolejna inwestycja kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. Zamek pozostał w posiadaniu biskupów krakowskich do roku 1789 (8). W kieleckim zbiorze kafli o tematyce heraldycznej da się wyróżnić dwie grupy zróżnicowane chronologicznie. Kafle ze stylizacją późnogotycką pochodzące z drugiej połowy XV wieku i grupa kafli wczesnorenesansowych z pierwszej połowy wieku XVI.
Jak już wspomniano, niniejszy artykuł jest próbą opracowania powyższych kafli i przypisania poszczególnych herbów znajdujących się na kaflach osobom, w związku z którym i zostały one umieszczone na piecach obu wymienionych rezydencji. Dopasowanie herbów do odpowiednich ich właścicieli jest spraw ą dość trudną i nie w pełni wykonalną. Herby te mogły, jak w przypadku zamku w Bodzentynie, należeć do biskupów krakowskich żyjących w XV i początkach XVI w., mogły być również herbami członków kapituły krakowskiej, lub też na każdym z pieców zobrazowano wywód genealogiczny biskupa, na którego polecenie wykonano dany piec. Należy pamiętać, iż piec wówczas był nie tylko urządzeniem ogrzewczym , lecz także elementem uświetniającym wnętrza. Piece zamków w Pińczowie i w Bodzentynie posiadały niewątpliwie swój określony program ikonograficzny, trudny do odtworzenia w wyniku przemieszania materiału w warstwach kulturowych, jak też szczątkowego jego zachowania. Podjęta tu próba może być jednym z przyczynków do jego odtworzenia. Ponieważ materiału kaflowego nie sposób posegregować według egzemplarzy należących do jednego pieca, można jedynie stawiać hipotezy, a tylko w kilku przypadkach stwierdzić na pewno, do kogo herb należy.
Zamek biskupów krakowskich w Bodzentynie, wzniesiony, jak już wspomniano, w drugiej połowie XIV wieku przez Floriana z Mokrska, był w późniejszych czasach wielokrotnie rozbudowywany. Taka znaczna rozbudowa zamku ma miejsce około połowy wieku XV, kiedy to zamek rozbudowuje się w kierunku wschodnim i założony zostaje regularny dziedziniec otoczony murem . Jeśli porówna się tę rozbudowę z planem rezydencji w Pińczowie, można przypuszczać, iż dokonano jej na zlecenie kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, fundatora kościoła farnego w Bodzentynie (9). Następne prace budowlane miały miejsce za biskupa Fryderyka Jagiellończyka (1488— 1503). Zostało wtedy w zniesione skrzydło mieszkalne. W latach 1504—1524 z fundacji biskupa Jana Konarskiego dobudowano ryzalit z wykuszem, przypuszczalnie schody i ustawiono arkady na filarach przyściennych. Prace te zostały zakończone w okresie rządów biskupa Piotra Tomickiego (10). Materiał kaflowy wydobyty podczas badań archeologicznych mieści się w dość dużym przedziale czasowym od połowy XV w. do połowy wieku XVI. W tym okresie na stolicy biskupiej w Krakowie zasiadło kilkunastu biskupów (11).
Tylko niektóre z wydobytych w Bodzentynie kafli herbowych można przypisać bez zastrzeżeń wymienionym wyżej biskupom. W większości przypadków będą to tylko przypuszczenia. Nie odnaleziono np. kafla z herbem Jelita, którym pieczętował się fundator zamku Florian z Mokrska. Być może piece zamkowe budowano już po jego śmierci lub też uległy one zniszczeniu. Do roku 1423 biskupem krakowskim był Wojciech Jastrzębiec (12). Ponieważ w grupie kafli bodzentyńskich występuje herb Jastrzębiec, wydaje się, iż można go łączyć z osobą tegoż biskupa, choć żyje on jeszcze przed połową wieku XV. Herb Jastrzębiec (nr kat. 9) podobny jest w formie do kafli z herbami Ciołek, Nałęcz, Dołęga i in. Stylizacja tych kafli jest już XVI-wieczna. Kształt tarczy herbowej pozwala na umiejscowienie jej w początkach wieku XVI. Kafel ten, który powstał w kilkadziesiąt lat po śmierci biskupa Wojciecha Jastrzębca, mógł być jedynie formą upamiętnienia nieżyjącego dostojnika lub też należeć do kogoś innego (13).
Od 1423 roku biskupstwo obejmuje Zbigniew Oleśnicki h. Dębno (14). W związku z rozbudową zamku, którą przypisuje się kardynałowi, mogły też powstać nowe piece. Kafel z herbem Dębno, zachowany we fragmentach, jest znów nieco późniejszy, podobny do wyżej wymienionych i mógł pow stać w początku wieku XVI. Może w Bodzentynie znajdował się piec z herbami wszystkich biskupów krakowskich żyjących w wieku XV i posiadających herby?
Herbu Dębno używał też Jakub Sieniński, synowiec Zbigniewa Oleśnickiego, ustąpił w 1462 r. (15). Bezpośrednio po Zbigniewie Oleśnickim biskupem został Tomasz Strzempiński h. Prus, który zmarł w roku 1460. Kafel z herbem (nr kat. 19) Prus zachował się tylko w niewielkich fragmentach. Przedstawia w polu tarczy półtora krzyża (zwany też Turzyną lub Słubicą). Stylizacja podobna do kafli omawianych wyżej. Wydaje się, iż można łączyć go z osobą Tomasza Strzempińskiego. Herbu tego używał też Jakub de Sermo (16) kanonik krakowski, co utrudnia ostateczną identyfikację.
Następny z kolei biskup — Jan Gruszczyński, pieczętował się herbem Poraj (17). W trakcie badań natrafiono w Bodzentynie na kafel z płaską stylizowaną różą, lecz bez tarczy herbowej. Trudno więc ustalić, czy jest to kafel heraldyczny z h. Poraj (nr kat. 20). Po Janie Gruszczyńskim objął rządy biskup Jan Lutek z Brzezia, h. Doliwa, zm. w 1471 r. Z fragmentów jednego z kafli bodzentyńskich można domyślać się, iż przedstawia on herb Doliwa — pas ukośny z trzem a różami (nr kat. 17). Jan Lutek z Brzezia pełnił funkcję podkanclerzego na dworze króla Władysław a Jagiełły i herb Doliwa umieszczony na kaflu mógł odnosić się do jego osoby. Przed nim herbem tym pieczętowali się dwaj biskupi: Piotr Falkowski, następca Jana Grota, i Wincenty Doliwa (18), który objął biskupstwo po Wojciechu Jastrzębcu. Po śmierci Jana Lutka z Brzezia biskupem został Jan Rzeszowski h. Półkozic. Podczas badań nie natrafiono na kafel z tym herbem. Jednym z niewielu herbów bodzentyńskich, co do których nie ma wątpliwości, do kogo należy, jest kafel z herbem Pogoń (nr kat. 2). Po Janie Rzeszowskim w roku 1488 biskupem zostaje królewicz Fryderyk Jagiellończyk (19).
cdn.
Przypisy:
1. Kafle omawiane były w katalogu wystawy; J. Kuczyński, Kafle z XIV — XVI wieku w zbiorach Muzeum Śiętokrzyskiego, Kielce 1968 oraz tegoż: Wyniki badań archeologicznych Muzeum Świętokrzyskiego w latach 1966— 69. Przewodnik po wystawie, s. 39—40, Kielce 1970, i tegoż: Badania archeologiczne Muzeum Świętokrzyskiego, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, t. 7, K raków 1971, s. 119
2. G. Worobjew, Notatka dotycząca kafli z herbami w ścianach kościoła w Gąbinie, „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”, K raków 1900, t. 4, s. XCI
3. A. Chmiel, Kafle średniowieczne znalezione w Oświęcimiu, „Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, Kraków 1906, t. 2, s. 343—353.
4. F. Piekosiński, Kafle z Oświęcimia pod względem heraldycznym , „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”, Kraków 1902, t. 7, s. CCXVII—CCXCVIII.
5. M. Gumowski, Kafle średniowieczne w Muzeum ielkopolskim , „Rocznik Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu”, Poznań 1928, t. 3, s. 125
6. M. Piątkiewicz-Dereniowa, Kafle wawelskie okresu wczesnego renesansu, „Studia do Dziejów Wawelu”, t. 2, s. 303—373
7. Sprawozdania z tych badań opublikowane były w artykule J. Kuczyńskiego, Wyniki badań dawnego zespołu zabytkowego w Pińczowie, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, Kraków 1968, t. 5 i tegoż w t. 7 z 1971 r
8. M. Brykowska, Ruiny zamku biskupów krakowskich w Bodzentynie, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, K raków 1966, t. 3, s. 183—195.
9. Ibidem , s. 185
10. Ibidem , s. 185.
11. Zob. aneks wg L. Łętowskiego, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, K raków 1852, t. 1—4.
12. B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, K raków 1858, s. 141
13. Jeśli przyjmiemy, iż jest to forma upamiętniająca nieżyjących już biskupów krakowskich, to wśród nich jeszcze kilku nosi herby, które umieszczone były na piecach w Bodzentynie. Są to: Jan Groth. Doliwa, Piotr Falkowski h. Doliwa, a także Zawisza z Kurozwęk h. Poraj, jeśli przyjmiemy, że kafel (nr kat. 20) ten herb przedstawia. L. Łętowski, op. cit., t. 1, s. 136—171.
14. Ibidem , s. 385.
15. Ibidem, s. 385.
16. Ibidem , s. 527
17. L. Łętowski, op. cit., s. 131.
18. B . Paprocki, op. cit., s. 237
19. L. Łętowski, op. cit., s. 143.
Kafel z herbem Pogoń (nr kat. 2) wyróżnia się zastosowaniem łuku kotarowego, wieńczącego kafel, co może wskazywać na powstanie w czasach późnego gotyku. Umieszczony na tarczy herb Pogoń został wykonany dość plastycznie. Od końca XIV wieku Pogoń pojawia się obok herbu Królestwa Polskiego jako symbol unii personalnej między Polską a Litwą. Umieszczenie go na piecach zamku bodzentyńskiego jest zatem uzasadnione. Drugi egzemplarz kafla z herbem Pogoń (nr kat. 15) różni się kształtem od poprzedniego. Tarcza herbowa jest pochylona, co wynika z zasady kurtuazji heraldycznej. Pochylenie odnosi się zapewne do herbu Królestwa — Orła Polskiego. Kształt tarczy późnogotycki. Biorąc pod uwagę stylizację kafli z h. Pogoń, która wskazuje na powstanie ich w końcu XV wieku i okres sprawowania rządów biskupich przez Fryderyka Jagiellończyka, można przypuszczać, iż pochodzą one z pieców budowanych na jego polecenie. Tym bardziej jest to prawdopodobne, gdyż, jak wskazują źródła, prowadził on prace budowlane w Bodzentynie (wzniesione zostało w tym czasie skrzydło mieszkalne) (20). Następca Fryderyka Jagiellończyka, biskup Jan Konarski h. Abdank, również przyczynił się do rozbudowy zamku, lecz na kafel z jego herbem nie natrafiono w trakcie badań. Podobnie jest w przypadku Piotra Tomickiego h. Łodzią, biskupa Jana Latalskiego h. Prawdzie, biskupa Jana Chojeńskiego h. Abdank i Piotra Gamrata h. Sulima. Ten ostatni zmarł w 1545 r. Po nim biskupem został Samuel Maciejowski h. Ciołek. Jest to już ostatni, który mieści się w czasie budowy pieców zamkowych, zmarł w roku 1550. Kafel z herbem Ciołek posiada wczesnorenesansową formę, podobnie jak wymienione już kafle z herbem Jastrzębiec, Dębno i in. Na tarczy herbowej przedstawiony jest wół o wydłużonej sylwetce. Herb ten jest w Polsce bardzo popularny. Obok biskupa Maciejowskiego pieczętował się nim także biskup Maciej Drzewiecki (21) (1531—1535), który był wprawdzie biskupem gnieźnieńskim, ale pełnił wiele funkcji państwowych, m. in. był sekretarzem królewskim, może więc i w Bodzentynie przebywał.
Pozostałe kafle heraldyczne wydobyte w Bodzentynie sprawiają spore trudności z dopasowaniem ich do konkretnych osób. Są to kafle z herbami: Nałęcz, Godziemba, Kościesza, Rawa, Dołęga, Topór, Drya, Pomian. Ponieważ żaden z biskupów krakowskich nie używał wyżej wymienionych herbów, może umieszczone były na piecach w związku z rodzinnymi koligacjami lub są herbami członków kapituły krakowskiej. Kafel z herbem Nałęcz (nr kat. 6), którego forma wskazuje na powstanie w wieku XVI, jest herbem biskupa chełmińskiego Wincentego Kiełbasy (1478). Używał go także Stanisław z Drużbic, wymieniony jako biskup krakowski w roku 1411 (22).
Bardziej prawdopodobne jest, iż kafel z herbem Godziemba (nr kat. 16) można przypisać biskupowi poznańskiemu Janowi Lubrańskiemu (23), od 1489 r. był również członkiem kapituły krakowskiej, czynnym politykiem i wybitnym humanistą. Nie ożna wykluczyć, że prow adząc tak ożywioną działalność przebywał na zamku w Bodzentynie. Herbu Godziemba używał też Jakub de Zarauicze (24) (zm. 1451), kanonik krakowski, doktor dekretów. Podobnie jak z poprzednim i rzecz się ma z kaflem herbowym przedstawiającym herb Kościesza (nr kat. 13). Nie odbiega on w formie od powyżej omówionych. Herb Kościesza przedstawia w polu tarczy strzałę rozdartą na dwie połowy. Używali tego herbu dwaj biskupi przemyscy: Mikołaj Chrząstowski (zm. 1435) i Piotr (zm. 1443) oraz Mikołaj de Mnyschow (25) — kanonik krakowski. Kolejny kafel wypełnia zachowana we fragmentach tarcza z herbem Rawicz (nr kat. 14). W zachowanych partiach widoczna jest sylwetka kobiety o grubych rysach twarzy i cienkich jakby dolepionych rękach, w otwartej koronie na głowie. Herbem tym pieczętował się biskup Jan Grot (26), znany z konfliktów z Władysławem Łokietkiem. Żył on jednak w wieku XIV. Niewielki fragment następnego kafla nie pozwala na pełną identyfikację herbu. Zachowana część przedstawia podkowę, a właściwie jej część zwróconą barkiem do góry, w niej znajduje się element przypominający grot strzały. Jeśli przyjmiemy, iż jest to herb Dołęga, to używali go m. in. Mikołaj Lasocki — biskup kujawski, Paweł z Brudzewa — kanonik i kustosz krakowski. Według heraldyków herb Dołęga bierze początek od Jastrzębca, może więc występuje tu w powiązaniu z tym herbem (27).
Kafel z herbem Topór (nr kat. 3) zachował się we fragmentach. Ocalała zeń tarcza herbowa i część postaci anioła tarczownika. Kafel ten mógł być podobny w kształcie do omówionego już kafla z herbem Pogoń. Herbem Topór pieczętowało się kilka znakomitych rodów szlacheckich w Polsce. Najwybitniejszym z nich był ród Tęczyńskich. Był on skoligacony z rodem Oleśnickich poprzez Annę Tęczyńską, żonę brata kardynała Zbigniewa Oleśnickiego i matkę biskupa gnieźnieńskiego również Zbigniewa (28). Na nagrobku arcybiskupa w katedrze gnieźnieńskiej występuje herb Topór w podobnej postaci (29). Podobne przedstawienia występują na pieczęci rodowej Tęczyńskich (30) i chrzcielnicy brązowej z dawnego kościoła św. Szczepana z roku 1420 w Krakowie (31). Na kaflu z herbem Dra (nr kat. 8) jako jednym z nielicznych zachowały się labry, zaś tarcza herbowa umieszczona jest w pochyleniu wynikającym z heraldycznej kurtuazji. Można przypuszczać, iż skłon miał miejsce w kierunku tarczy z Orłem (32). Herb Drya, podobnie jak Topór, związany był z rodem Oleśnickich i umieszczony jest na nagrobku Leonarda Oleśnickiego, kanonika łęczyckiego z 1517 r o k u (33). Kształt tarczy herbowej umieszczonej na kaflu można ogólnie ustalić jako XV-wieczny. Następny egzemplarz (nr kat. 10) to kafel z herbem Pomian. Herb Pomian przedstawia głowę żubra przebitą mieczem. Pod w zględem formy podobny jest do omawianych kafli z herbem Nałęcz, Ciołek, Jastrzębiec i in. W przypadku tego herbu nie jest znany również jego właściciel. Używał go Jan, syn Chebdy z Niewiesza — kanonik krajowski i archidiakon gnieźnieński (34).
Kafle heraldyczne pochodzące z zamku Oleśnickich w Pińczowie nie są tak zróżnicowane pod względem heraldycznym. Występują tam kafle z Orłem Polskim i kafel z herbem Grzymała:
kafel z aniołem tarczownikiem z Orłem Polskim zamknięty łukiem w „ośli grzbiet” — 2 egz.
kafel z aniołem tarczownikiem z herbem Grzymała — 1 egz.
kafel z aniołem tarczownikiem z Orłem Polskim — 2 egz.
Najstarsze kafle wydobyte w Pińczowie można datować na początek drugiej połowy wieku XV. Będą to kafle zam knięte łukiem „w ośli grzbiet”. Pozostałe pochodzą z początków pierwszej połowy w ieku XVI. Kafel z aniołem tarczownikiem (nr kat. 1) zamknięty łukiem „w ośli grzbiet” był pod koniec XV wieku bardzo popularny. Orzeł znajdujący się na tarczy przypomina orły z czasów panowania Kazimierza Jagiellończyka. Ich cechą charakterystyczną była późnogotycka maniera deformacji naturalnych kształtów. Posiada on prostopadłe w dół opadające skrzydła, szczupłą szyję i smukłe nogi. Uproszczony relief nie pozwala na głębszą analizę porównawczą, lecz zestawienie tego orła z orłem znajdującym się na chrzcielnicy kościoła parafialnego w Bodzentynie (35), pochodzącej z 1492 r., czy choćby z orłem na nagrobku króla w katedrze wawelskiej (36) wykazuje wiele cech wspólnych.
Kolejne kafle również z Orłem Polskim (nr kat. 5) są już, jak wsponiano, wczesnorenesansowe. Postać anioła uformowna została z większą swobodą i realizmem . Orzeł przypomina orła z czasów Jana Olbrachta (37). W ym ienione kafle przedstawiają na tarczach herb Królestwa Polskiego, który przysługuje osobie panującej. Umieszczenie ich na piecach pińczowskich mogło być spowodowane tym , iż kardynał Zbigniew Oleśnicki zajmował w państwie wybitną pozycję i był właściwie pierwszym po królu dostojnikiem . Może było w zwyczaju umieszczanie herbu państw a na piecach w rezydencjach jako swego rodzaju dekoracji. Podobnie umieszczano herby na portalach, zwornikach, meblach itp.
Ostatni już z omawianych kafel z herbem Grzymała posiada V I-wieczną stylizację (nr kat. 4). Anioł trzyma tarczę z herbem . Herb Grzymała, jak podaje Paprocki, przejęty został z heraldyki niemieckiej, przedstawia on bramę z trzema wieżami. Istnieje kilka odmian tego erb u : ze stojącym w bramie rycerzem i bez rycerza. W przypadku kafla pińczowskiego jest to wersja bez rycerza i, jak podaje Niesiecki, tej odmiany używali Oleśniccy. Związany on jest z tym rodem poprzez Grzymałę Oleśnickiego, kasztelana kostrzyńskiego, który w czasie bezkrólewia po zgonie Ludwika Węgierskiego w 1383 roku brał czynny udział w wojnie domowej. Był on bratem Zbigniewa Oleśnickiego, kanclerza Władysława Łokietka (38). Zbigniew Oleśnicki — kardynał, budował rezydencję w Pińczowie na terenie odkupionym od swego brata Jana Głowacza. Istnieje przypuszczenie, iż budował ją z myślą o synach brata, którzy po jego śmierci mieli być dziedzicami Pińczowa. Jan Głowacz miał kilku synów : Zbigniewa — arcybiskupa gnieźnieńskiego, Andrzeja — wojewodę sandomierskiego, oraz Jana i Feliksa. Po śmierci Jana Głowacza w 1460 roku byli oni dziedzicami Pińczowa. Ostatnim dziedzicem był Mikołaj Oleśnicki, zwolennik reformacji (zm. 1586). Po jego śmierci Pińczów przechodzi w ręce Myszkowskich (39).
Kafle pińczowskie o stylizacji późnogotyckie j przedstawiające tarczę z Orłem Polskim pochodziły z pewnością z pierwszej fazy budowy zamku, tzn. mogły pow stać około roku 1455, biorąc pod uwagę fakt, iż piece jako wyposażenie gotowych już wnętrz wykonywano pod koniec prac budowlanych. Mogły więc powstać na zlecenie kardynała Oleśnickiego.
W przypadku kafli wczesnorenesansowych pochodzących z pierwszej połowy wieku XVI można przypuszczać, iż budowano je na zlecenie Mikołaja w trakcie zmiany wystroju i wyposażenia rezydencji. Musiały one reprezentować wysoki poziom wykonania, gdyż uświetniały rezydencję nie mającą sobie równej w XV-wiecznej Polsce i, jak podaje Długosz, zatrudniano tam przez 30 lat najbieglejszych krajowych i zagranicznych budowniczych, a ród Oleśnickich herbu Dębno należał do najmożniejszych w XV wieku dom ów polskich. Jak wynika z powyższych rozważań, nie można stwierdzić jednoznacznie, do kogo należały herby umieszczone na kaflach zamków w Bodzentynie i Pińczowie. Istnieje sporo możliwości, gdyż herby wymienione powyżej były popularne i pięczętowało się nimi wiele rodów polskich. Poza tym materiał kaflowy jest niekompletny i nie można wyłączyć egzemplarzy należących do jednego pieca. Ponieważ nie daje się połączyć herbów z konkretnym i osobami, należy przyjąć też taką możliwość, iż znalazły się one przypadkowo na zasadzie wykorzystania gotowych już stempli czyli form kafli, np. krakowskich, gdzie znajdował się czynny ośrodek (wyspecjalizowany w tego rodzaju produkcji) garncarski, a celem ich użycia był po prostu piękny piec bez zwracania uwagi na skonkretyzowany program ikonograficzny — jak to miało miejsce na Wawelu. Niezaprzeczalne jest jednak, że pińczowskie i bodzentyńskie kafle stanowią interesujący materiał, który winien być włączony do badań heraldycznych.
ANEKS
WYKAZ BISKUPÓW KRAKOWSKICH, KTÓRYCH HERBY UMIESZCZONE ZOSTAŁY NA KAFLACH
Wojciech Jastrzębiec 1412— 1423
Zbigniew Oleśnicki h. Dębno 1423— 1455
Tomasz Strzempiński h. Prus 1455— 1460
Jakub Sieniński h. Dębno 1460— 1462 (ustąpił)
Jan Gruszczyński h. Poraj 1462— 1464 (ustąpił)
Jan Lutek z Brzezia h. Doliwa 1464— 1471
Jan Rzeszowski h. Półkozic 1471— 1488
Fryderyk Jagiellończyk h. Pogoń 1488— 1503
Jan Konarski h. A bdank 1503— 1525
Piotr Tomicki h. Łodzią 1525— 1535
Jan Latalski h. Prawdzie 1535— 1537
Jan Chojeński h. Abdank 1537— 1538
Piotr Gamrat h. Sulima 1538— 1545
Samuel Maciejowski h. Ciołek 1545—1550
Przypisy:
20. M. Brykow ska, op. cit., s. 185
21. B. Paprocki, op. cit., s. 262.
22. Ibidem , op. cit., s. 208.
23. K. Niesiecki, Korona Polska, Lwów 1873, wyd. przez J. N. Bobrowicza, t. 2, s. 9.
24. F. Piekosiński, Poczet rodów szlachty polskiej w ieków średnich, „Rocznik Towarzystwa H eraldycznego”, Lwów 1911, t. 5, s. 16.
25. Ibidem , s. 30.
26. M. Niwiński, Biskup Jan Grotowic i jego zasługi, „Nowa Polonia Sacra”, K raków 1934, s. 141.
27. B. Paprocki, op. cit., s. 400.
28. Ibidem , s. 85.
29. P. Skubiszewski, Rzeźba nagrobna Wita Stwosza, W arszaw a 1959, tab. 35, 36.
30. M. Gumowski, Numizmatyka, sfragistyka, heraldyka, „Wiedza o Polsce”, W arszawa 1938, s. 712.
31. A. H. Cerchowie, F. K opera, Pomniki Krakowa, K raków 1904, t. 1, s. 95
32. J. Kuczyński, Wyniki badań dawnego zespołu zamkowego w Pińczowie, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, K raków 1968, t. 5, s. 215
33. F. Piekosiński, Heraldyka polska wieków średnich, K raków 1899, s. 48
34. J. Korytkowski, Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej, Gniezno 1883, t. 3, s. 125.
35. J. Kuczyńska-Mędrek, Późnogotyckie chrzcielnice kamienne ziemi kieleckiej o liściastej ornamentyce trzonu, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, K raków 1971, t. 7, s. 226
36. P. Skubiszewski, op. cit., tab. 17.
37. Można porównać z orłem z nagrobka Jana Olbrachta, T. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, Kraków 1964, s. 311.
38. B. Paprocki, op. cit., s. 161.
39. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, K raków 1877, t. 8, s. 160—161
Kafel z herbem Pogoń (nr kat. 2) wyróżnia się zastosowaniem łuku kotarowego, wieńczącego kafel, co może wskazywać na powstanie w czasach późnego gotyku. Umieszczony na tarczy herb Pogoń został wykonany dość plastycznie. Od końca XIV wieku Pogoń pojawia się obok herbu Królestwa Polskiego jako symbol unii personalnej między Polską a Litwą. Umieszczenie go na piecach zamku bodzentyńskiego jest zatem uzasadnione. Drugi egzemplarz kafla z herbem Pogoń (nr kat. 15) różni się kształtem od poprzedniego. Tarcza herbowa jest pochylona, co wynika z zasady kurtuazji heraldycznej. Pochylenie odnosi się zapewne do herbu Królestwa — Orła Polskiego. Kształt tarczy późnogotycki. Biorąc pod uwagę stylizację kafli z h. Pogoń, która wskazuje na powstanie ich w końcu XV wieku i okres sprawowania rządów biskupich przez Fryderyka Jagiellończyka, można przypuszczać, iż pochodzą one z pieców budowanych na jego polecenie. Tym bardziej jest to prawdopodobne, gdyż, jak wskazują źródła, prowadził on prace budowlane w Bodzentynie (wzniesione zostało w tym czasie skrzydło mieszkalne) (20). Następca Fryderyka Jagiellończyka, biskup Jan Konarski h. Abdank, również przyczynił się do rozbudowy zamku, lecz na kafel z jego herbem nie natrafiono w trakcie badań. Podobnie jest w przypadku Piotra Tomickiego h. Łodzią, biskupa Jana Latalskiego h. Prawdzie, biskupa Jana Chojeńskiego h. Abdank i Piotra Gamrata h. Sulima. Ten ostatni zmarł w 1545 r. Po nim biskupem został Samuel Maciejowski h. Ciołek. Jest to już ostatni, który mieści się w czasie budowy pieców zamkowych, zmarł w roku 1550. Kafel z herbem Ciołek posiada wczesnorenesansową formę, podobnie jak wymienione już kafle z herbem Jastrzębiec, Dębno i in. Na tarczy herbowej przedstawiony jest wół o wydłużonej sylwetce. Herb ten jest w Polsce bardzo popularny. Obok biskupa Maciejowskiego pieczętował się nim także biskup Maciej Drzewiecki (21) (1531—1535), który był wprawdzie biskupem gnieźnieńskim, ale pełnił wiele funkcji państwowych, m. in. był sekretarzem królewskim, może więc i w Bodzentynie przebywał.
Pozostałe kafle heraldyczne wydobyte w Bodzentynie sprawiają spore trudności z dopasowaniem ich do konkretnych osób. Są to kafle z herbami: Nałęcz, Godziemba, Kościesza, Rawa, Dołęga, Topór, Drya, Pomian. Ponieważ żaden z biskupów krakowskich nie używał wyżej wymienionych herbów, może umieszczone były na piecach w związku z rodzinnymi koligacjami lub są herbami członków kapituły krakowskiej. Kafel z herbem Nałęcz (nr kat. 6), którego forma wskazuje na powstanie w wieku XVI, jest herbem biskupa chełmińskiego Wincentego Kiełbasy (1478). Używał go także Stanisław z Drużbic, wymieniony jako biskup krakowski w roku 1411 (22).
Bardziej prawdopodobne jest, iż kafel z herbem Godziemba (nr kat. 16) można przypisać biskupowi poznańskiemu Janowi Lubrańskiemu (23), od 1489 r. był również członkiem kapituły krakowskiej, czynnym politykiem i wybitnym humanistą. Nie ożna wykluczyć, że prow adząc tak ożywioną działalność przebywał na zamku w Bodzentynie. Herbu Godziemba używał też Jakub de Zarauicze (24) (zm. 1451), kanonik krakowski, doktor dekretów. Podobnie jak z poprzednim i rzecz się ma z kaflem herbowym przedstawiającym herb Kościesza (nr kat. 13). Nie odbiega on w formie od powyżej omówionych. Herb Kościesza przedstawia w polu tarczy strzałę rozdartą na dwie połowy. Używali tego herbu dwaj biskupi przemyscy: Mikołaj Chrząstowski (zm. 1435) i Piotr (zm. 1443) oraz Mikołaj de Mnyschow (25) — kanonik krakowski. Kolejny kafel wypełnia zachowana we fragmentach tarcza z herbem Rawicz (nr kat. 14). W zachowanych partiach widoczna jest sylwetka kobiety o grubych rysach twarzy i cienkich jakby dolepionych rękach, w otwartej koronie na głowie. Herbem tym pieczętował się biskup Jan Grot (26), znany z konfliktów z Władysławem Łokietkiem. Żył on jednak w wieku XIV. Niewielki fragment następnego kafla nie pozwala na pełną identyfikację herbu. Zachowana część przedstawia podkowę, a właściwie jej część zwróconą barkiem do góry, w niej znajduje się element przypominający grot strzały. Jeśli przyjmiemy, iż jest to herb Dołęga, to używali go m. in. Mikołaj Lasocki — biskup kujawski, Paweł z Brudzewa — kanonik i kustosz krakowski. Według heraldyków herb Dołęga bierze początek od Jastrzębca, może więc występuje tu w powiązaniu z tym herbem (27).
Kafel z herbem Topór (nr kat. 3) zachował się we fragmentach. Ocalała zeń tarcza herbowa i część postaci anioła tarczownika. Kafel ten mógł być podobny w kształcie do omówionego już kafla z herbem Pogoń. Herbem Topór pieczętowało się kilka znakomitych rodów szlacheckich w Polsce. Najwybitniejszym z nich był ród Tęczyńskich. Był on skoligacony z rodem Oleśnickich poprzez Annę Tęczyńską, żonę brata kardynała Zbigniewa Oleśnickiego i matkę biskupa gnieźnieńskiego również Zbigniewa (28). Na nagrobku arcybiskupa w katedrze gnieźnieńskiej występuje herb Topór w podobnej postaci (29). Podobne przedstawienia występują na pieczęci rodowej Tęczyńskich (30) i chrzcielnicy brązowej z dawnego kościoła św. Szczepana z roku 1420 w Krakowie (31). Na kaflu z herbem Dra (nr kat. 8) jako jednym z nielicznych zachowały się labry, zaś tarcza herbowa umieszczona jest w pochyleniu wynikającym z heraldycznej kurtuazji. Można przypuszczać, iż skłon miał miejsce w kierunku tarczy z Orłem (32). Herb Drya, podobnie jak Topór, związany był z rodem Oleśnickich i umieszczony jest na nagrobku Leonarda Oleśnickiego, kanonika łęczyckiego z 1517 r o k u (33). Kształt tarczy herbowej umieszczonej na kaflu można ogólnie ustalić jako XV-wieczny. Następny egzemplarz (nr kat. 10) to kafel z herbem Pomian. Herb Pomian przedstawia głowę żubra przebitą mieczem. Pod w zględem formy podobny jest do omawianych kafli z herbem Nałęcz, Ciołek, Jastrzębiec i in. W przypadku tego herbu nie jest znany również jego właściciel. Używał go Jan, syn Chebdy z Niewiesza — kanonik krajowski i archidiakon gnieźnieński (34).
Kafle heraldyczne pochodzące z zamku Oleśnickich w Pińczowie nie są tak zróżnicowane pod względem heraldycznym. Występują tam kafle z Orłem Polskim i kafel z herbem Grzymała:
kafel z aniołem tarczownikiem z Orłem Polskim zamknięty łukiem w „ośli grzbiet” — 2 egz.
kafel z aniołem tarczownikiem z herbem Grzymała — 1 egz.
kafel z aniołem tarczownikiem z Orłem Polskim — 2 egz.
Najstarsze kafle wydobyte w Pińczowie można datować na początek drugiej połowy wieku XV. Będą to kafle zam knięte łukiem „w ośli grzbiet”. Pozostałe pochodzą z początków pierwszej połowy w ieku XVI. Kafel z aniołem tarczownikiem (nr kat. 1) zamknięty łukiem „w ośli grzbiet” był pod koniec XV wieku bardzo popularny. Orzeł znajdujący się na tarczy przypomina orły z czasów panowania Kazimierza Jagiellończyka. Ich cechą charakterystyczną była późnogotycka maniera deformacji naturalnych kształtów. Posiada on prostopadłe w dół opadające skrzydła, szczupłą szyję i smukłe nogi. Uproszczony relief nie pozwala na głębszą analizę porównawczą, lecz zestawienie tego orła z orłem znajdującym się na chrzcielnicy kościoła parafialnego w Bodzentynie (35), pochodzącej z 1492 r., czy choćby z orłem na nagrobku króla w katedrze wawelskiej (36) wykazuje wiele cech wspólnych.
Kolejne kafle również z Orłem Polskim (nr kat. 5) są już, jak wsponiano, wczesnorenesansowe. Postać anioła uformowna została z większą swobodą i realizmem . Orzeł przypomina orła z czasów Jana Olbrachta (37). W ym ienione kafle przedstawiają na tarczach herb Królestwa Polskiego, który przysługuje osobie panującej. Umieszczenie ich na piecach pińczowskich mogło być spowodowane tym , iż kardynał Zbigniew Oleśnicki zajmował w państwie wybitną pozycję i był właściwie pierwszym po królu dostojnikiem . Może było w zwyczaju umieszczanie herbu państw a na piecach w rezydencjach jako swego rodzaju dekoracji. Podobnie umieszczano herby na portalach, zwornikach, meblach itp.
Ostatni już z omawianych kafel z herbem Grzymała posiada V I-wieczną stylizację (nr kat. 4). Anioł trzyma tarczę z herbem . Herb Grzymała, jak podaje Paprocki, przejęty został z heraldyki niemieckiej, przedstawia on bramę z trzema wieżami. Istnieje kilka odmian tego erb u : ze stojącym w bramie rycerzem i bez rycerza. W przypadku kafla pińczowskiego jest to wersja bez rycerza i, jak podaje Niesiecki, tej odmiany używali Oleśniccy. Związany on jest z tym rodem poprzez Grzymałę Oleśnickiego, kasztelana kostrzyńskiego, który w czasie bezkrólewia po zgonie Ludwika Węgierskiego w 1383 roku brał czynny udział w wojnie domowej. Był on bratem Zbigniewa Oleśnickiego, kanclerza Władysława Łokietka (38). Zbigniew Oleśnicki — kardynał, budował rezydencję w Pińczowie na terenie odkupionym od swego brata Jana Głowacza. Istnieje przypuszczenie, iż budował ją z myślą o synach brata, którzy po jego śmierci mieli być dziedzicami Pińczowa. Jan Głowacz miał kilku synów : Zbigniewa — arcybiskupa gnieźnieńskiego, Andrzeja — wojewodę sandomierskiego, oraz Jana i Feliksa. Po śmierci Jana Głowacza w 1460 roku byli oni dziedzicami Pińczowa. Ostatnim dziedzicem był Mikołaj Oleśnicki, zwolennik reformacji (zm. 1586). Po jego śmierci Pińczów przechodzi w ręce Myszkowskich (39).
Kafle pińczowskie o stylizacji późnogotyckie j przedstawiające tarczę z Orłem Polskim pochodziły z pewnością z pierwszej fazy budowy zamku, tzn. mogły pow stać około roku 1455, biorąc pod uwagę fakt, iż piece jako wyposażenie gotowych już wnętrz wykonywano pod koniec prac budowlanych. Mogły więc powstać na zlecenie kardynała Oleśnickiego.
W przypadku kafli wczesnorenesansowych pochodzących z pierwszej połowy wieku XVI można przypuszczać, iż budowano je na zlecenie Mikołaja w trakcie zmiany wystroju i wyposażenia rezydencji. Musiały one reprezentować wysoki poziom wykonania, gdyż uświetniały rezydencję nie mającą sobie równej w XV-wiecznej Polsce i, jak podaje Długosz, zatrudniano tam przez 30 lat najbieglejszych krajowych i zagranicznych budowniczych, a ród Oleśnickich herbu Dębno należał do najmożniejszych w XV wieku dom ów polskich. Jak wynika z powyższych rozważań, nie można stwierdzić jednoznacznie, do kogo należały herby umieszczone na kaflach zamków w Bodzentynie i Pińczowie. Istnieje sporo możliwości, gdyż herby wymienione powyżej były popularne i pięczętowało się nimi wiele rodów polskich. Poza tym materiał kaflowy jest niekompletny i nie można wyłączyć egzemplarzy należących do jednego pieca. Ponieważ nie daje się połączyć herbów z konkretnym i osobami, należy przyjąć też taką możliwość, iż znalazły się one przypadkowo na zasadzie wykorzystania gotowych już stempli czyli form kafli, np. krakowskich, gdzie znajdował się czynny ośrodek (wyspecjalizowany w tego rodzaju produkcji) garncarski, a celem ich użycia był po prostu piękny piec bez zwracania uwagi na skonkretyzowany program ikonograficzny — jak to miało miejsce na Wawelu. Niezaprzeczalne jest jednak, że pińczowskie i bodzentyńskie kafle stanowią interesujący materiał, który winien być włączony do badań heraldycznych.
ANEKS
WYKAZ BISKUPÓW KRAKOWSKICH, KTÓRYCH HERBY UMIESZCZONE ZOSTAŁY NA KAFLACH
Wojciech Jastrzębiec 1412— 1423
Zbigniew Oleśnicki h. Dębno 1423— 1455
Tomasz Strzempiński h. Prus 1455— 1460
Jakub Sieniński h. Dębno 1460— 1462 (ustąpił)
Jan Gruszczyński h. Poraj 1462— 1464 (ustąpił)
Jan Lutek z Brzezia h. Doliwa 1464— 1471
Jan Rzeszowski h. Półkozic 1471— 1488
Fryderyk Jagiellończyk h. Pogoń 1488— 1503
Jan Konarski h. A bdank 1503— 1525
Piotr Tomicki h. Łodzią 1525— 1535
Jan Latalski h. Prawdzie 1535— 1537
Jan Chojeński h. Abdank 1537— 1538
Piotr Gamrat h. Sulima 1538— 1545
Samuel Maciejowski h. Ciołek 1545—1550
Przypisy:
20. M. Brykow ska, op. cit., s. 185
21. B. Paprocki, op. cit., s. 262.
22. Ibidem , op. cit., s. 208.
23. K. Niesiecki, Korona Polska, Lwów 1873, wyd. przez J. N. Bobrowicza, t. 2, s. 9.
24. F. Piekosiński, Poczet rodów szlachty polskiej w ieków średnich, „Rocznik Towarzystwa H eraldycznego”, Lwów 1911, t. 5, s. 16.
25. Ibidem , s. 30.
26. M. Niwiński, Biskup Jan Grotowic i jego zasługi, „Nowa Polonia Sacra”, K raków 1934, s. 141.
27. B. Paprocki, op. cit., s. 400.
28. Ibidem , s. 85.
29. P. Skubiszewski, Rzeźba nagrobna Wita Stwosza, W arszaw a 1959, tab. 35, 36.
30. M. Gumowski, Numizmatyka, sfragistyka, heraldyka, „Wiedza o Polsce”, W arszawa 1938, s. 712.
31. A. H. Cerchowie, F. K opera, Pomniki Krakowa, K raków 1904, t. 1, s. 95
32. J. Kuczyński, Wyniki badań dawnego zespołu zamkowego w Pińczowie, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, K raków 1968, t. 5, s. 215
33. F. Piekosiński, Heraldyka polska wieków średnich, K raków 1899, s. 48
34. J. Korytkowski, Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej, Gniezno 1883, t. 3, s. 125.
35. J. Kuczyńska-Mędrek, Późnogotyckie chrzcielnice kamienne ziemi kieleckiej o liściastej ornamentyce trzonu, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, K raków 1971, t. 7, s. 226
36. P. Skubiszewski, op. cit., tab. 17.
37. Można porównać z orłem z nagrobka Jana Olbrachta, T. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, Kraków 1964, s. 311.
38. B. Paprocki, op. cit., s. 161.
39. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, K raków 1877, t. 8, s. 160—161
KATALOG K AFLI (wymiary podane w centymetrach)
1. z aniołem tarczownikiem , wym. 17X27,5, Pińczów, półcylindryczny. Stan zachowania: ubytki lewej dolnej części, uzupełnione, 2. poł. XV w. W prostokątnym polu, obramowanym profilowanym wałkiem, znajduje się nisza arkadowa, której łuk zakończony jest „w ośli grzbiet”. Środkowy wałek profilowania pokrywają ukośne rowki. W niszy arkadowej znajduje się anioł o plastycznie u jętej twarzy i włosach, podtrzymujący tarczę herbową z rłem Polskim w koronie. Ręce anioła są dość uproszczone, jakby doklejone wałeczki wygięte w pałąki. W górnych narożach znajdują się woluty prawoskrętne na łodyżkach, które wyrastają z łuku arkady. Glazura ciemnozielona.
2. z aniołem tarczownikiem , wym. 20,2X39,5, Bodzentyn, stan zachowania: brak lewej dolnej części i górnej części obramowania, 2. poł. X V w. W prostokątnym polu obramowanym listwą znajduje się anioł ujęty en face o plastycznej twarzy, gruszkowatym wydatnym nosie i z grubym i „murzyńskimi” wargami. Anioł widoczny do pół postaci, ubrany jest w szatę sfałdowaną na piersiach, posiada dość plastycznie odtworzone skrzydła, których powierzchnia pokryta jest stylizowanymi piórami. Anioł podtrzymuje tarczę z herbem Litwy — Pogonią (rycerz na koniu, trzymający miecz w górze). N ad głową anioła zamyka się kotarowy łuk, a ad nim w narożach umieszczone są maswerki. Pod tarczą herbową dekoracja w postaci fryzu kratowego wspartego na arkadzie. Glazura zielona, nieco jaśniejsza na twarzy anioła; w partiach fryzu i maswerku — brązowożółta.
3. fragment kafla z aniołem tarczownikiem , Bodzentyn, półcylindryczny. Podobny do kafla n r 2, z tym że na tarczy herbowej w miejsce Pogoni umieszczono herb Topór. Stan zachowania : duże ubytki, dobrze zachowana tylko tarcza herbowa, 2. poł. XV w.
4. z aniołem tarczownikiem , wym. 11X19, Pińczów. Stan zachowania: dobrze zachowana tylko tarcza herbowa, reszta kafla posiada duże ubytki, 1. poł. X VI w. W prostokątnym polu obramowanym listwą znajduje się anioł ujęty en face, postać plastyczna, trzyma tarczę herbową z herbem Grzymała (mur z otwartą bramą i trzema basztami zwieńczonymi krenelażem). W tle obok głowy anioła stylizowane pióra skrzydeł. Glazura jasnozielona.
5. wieńczący z aniołem tarczownikiem (fragm ent), wym . 19,5X22,5, Pińczów. Stan zachowania: brak twarzy anioła i prawego skrzydła, uzupełniono gipsem , 1. poł. XVI w. W prostokątnym polu postać anioła, który trzyma tarczę herbową z Orłem Polskim w koronie. Anioł posiada długie opadające na ramiona włosy. Górna krawędź kafla wykonana według obrysu skrzydeł i głowy. Z tyłu u podstaw y listwa zaczepowa. Glazura jasnobrązowa przechodząca w zieloną.
6. z herbem Nałęcz, wym. 16X19, płytkowy, Bodzentyn. Stan zachowania: brak górnej lewej części tarczy herbowej, 1. poł. XVI w. W prostokątnym polu obwiedzionym cienką listw ą znajduje się tarcza herbowa z herbem Nałęcz (w polu tarczy przewiązka potraktowana geometrycznie), glazura zielona.
7. z herbem Ciołek, wym. 16X19, płytkowy, Bodzentyn. Stan zachowania: rak części grzbietu zwierzęcia, 1. poł. XVI w. W prostokątnym polu obramowanym wąską listwą znajduje się herb Ciołek (w polu tarczy postać wołu o krótkich nogach i wydłużonej sylwetce, z dużym plastycznie ujęty m pyskiem i małym i rogami; sylwetka ujęta jest z profilu, łeb en face). Glazura zielona, postać wołu ciemnobrązowa.
8. z herbem Drya, wym. 16X17, płytkowy, Bodzentyn. Stan zachowania: brak dolnej części i yszczerbione boki, 2. poł. XV w. K afel nie obramowany, w dolnej części znajduje się tarcza herbowa ustawiona ukośnie w lewo z herbem Drya (trzy róże umieszczone ukośnie). Nad tarczą hełm z pióropuszem . U dołu labry okalające tarczę w postaci liściastych gałęzi. Jasnozielona glazura miejscami przechodząca w brąz.
9. z herbem Jastrzębiec, wym . 17,3X13,5, płytkowy, Bodzentyn. Stan zachowania: brak górnej części, herb widoczny w całości, 1. poł. XVI w. W zarysie tarczy herbowej umieszczony jest herb Jastrzębiec (podkowa barkiem do dołu, a w niej krzyż).
10. z herbem Pomian, wym. 16,7X16,7, płytkowy, Bodzentyn. Stan zachowania: brak dolnej części i górnej kafla, 1. poł. XVI w. W zarysie tarczy herbowej znajduje się głowa byka (żubra?) przebita mieczem ukośnym od lewej dolnej strony do górnej prawej. Żółtawa glazura z zielonym i zaciekami
11. z herbem Dębno, płytkowy, Bodzentyn. Stan zachowania: brak części środkowej, 1. poł. XVI w. Kafel obramowany wąską listwą, na nim tarcza herbowa z herbem Dębno (widoczny w dole Abdank w lewym dolnym rogu). Glazura zielonkawa
12. z herbem Dołęga (?), Jastrzębiec (?), Lubicz (?), płytkowy, Bodzentyn, 1. poł. XVI w. Stan zachowania: brak obramienia i prawej części tarczy. Na obramowanej wąską listwą płaszczyźnie kafla tarcza herbowa z h erbem Dołęga (?) (podkowa z krzyżem na barku)
13. z herbem Kościesza, 15,3X12,1, płytkowy, Bodzentyn. Stan zachowania: brak górnej prawej i lewej dolnej części tarczy, 1. poł. XVI w. Na nie obramowanej powierzchni kafla tarcza herbowa z herbem Kościesza (strzała przekrzyżowana od dołu rozdarta)
14. z herbem Rawicz, wym . 16,4X18,3, płytkowy, Bodzentyn. Stan zachowania: brak części środkowej, 1. poł. XVI w. Na obramowanej wąską listwą powierzchni kafla znajduje się tarcza herbowa, a w niej dość plastycznie potraktowany herb Rawicz (fragment postaci kobiecej w koronie, widoczna jest do pasa, ujęta frontalnie z uniesionymi rękami, twarz owalna, duża z wydatnym nosem , grubym i wargami, ręce cienkie jakby dolepione, włosy opadają z obu stron twarzy, proste. W dolnej części tarczy widoczne fragmentarycznie niedźwiedzie łapy). Glazura zielonkawobrunatna
15. z herbem Pogoń, wym . 14,2X15,7, płytkowy, Bodzentyn. Stan zachowania: zachowana tylko środkowa część, brak prawej strony tarczy herbowej, 2. poł. XV w. Na fragmencie kafla widoczna jest tarcza ustawiona ukośnie w prawo, a w niej umieszczony herb Pogoń (rycerz na koniu z mieczem uniesionym w górę i ostrogami; widoczna jest połowa rycerza bez głowy i konia; tarczę okalają labry w postaci liściastych gałęzi). Glazura zielona
16. z herbem Doliwa (?), płytkowy, Bodzentyn. tan zachow ana: brak większej części kafla, zachowany tylko prawy górny narożnik, lewy dolny i mały fragment części środkowej, 1. poł. XVI w. Na nie obramowanej powierzchni kafla znajduje się tarcza herbowa z herbem Doliwa? (pas w prawo skos, na nim trzy róże). Glazura zielonkawa.
17. z herbem Doliwa (?), R am ułt (?), płytkowy, Bodzentyn. Stan zachoania: zachow anych kilka fragmentów — część środkowa i narożnik, 1. poł. XVI w., obramowany jest wąską listwą, na nim w tarczy widoczne fragmenty herbu — róże umieszczone na płaskiej listwie. Glazura zielona.
18. z herbem Godziemba, płytkowy, Bodzentyn. Stan zachowania: zachowane tylko fragmenty, tzn. część środkowa ze stylizowanym drzewem o trzech konarach, 1. poł. XVI w., glazura zielona.
19. z herbem Prus IV (Wilcze Kosy), płytkowy, Bodzentyn, 1. poł. X V I w. Stan zachowania: zachowany fragmentarycznie, widoczne części ramion krzyża. Herb Prus IV przedstawia w tarczy półtora krzyża. Glazura zielona
20. ze stylizowaną różą, herb Poraj (?), wym. 18X18,5, płytkow y, Bodzentyn. Stan zachowania dobry. Na płaskim polu obramowanym listwą umieszczona jest pięciopłatowa róża i(płaska), 1. poł. X VI w. Nie ma zarysu tar czy herbowej.
Źródło: bazhum.muzhp.pl